Taarr tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttkomissio luõvti rapoortâs da kääuʹc pååđčiõlǥtõõzz Jõnntegga

Teâđtõs 2.6.2023

Taarr tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttkomissio luõvti rapoortâs da kääuʹc pååđčiõlǥtõõzz Jõnntegga 1. ǩieʹssmannu

”Historiallaš da šurr õõlǥtõõzzid Taʹrre demokraattlaž riikkân šiõtteem peiʹvv”

Tarrlâʹsttempolitiikkâst liâ leämmaž tuõttsõs seuʹrrjõõzz jânnam sääʹm- da lääʹddnaroodid. Tarrlâʹsttempolitiikk ǩiõj tåbddje veâl ravvsân õhttsažkååʹddest. – Ååʹn lij muttâz äiʹǧǧ säʹmmlaid, kveeʹnid/vuäʹrjjel-laaʹddid da meäʹcclaaʹddid tillʼlõõvvi puästtadvuõđi teevvam diõtt, säärnai rapoortâs Taarr Jõnntegga luõvtem tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttkomissio saaǥǥjååʹđteeʹjj Dagfinn Høybråten.

Jõnnteeʹǧǧ presideʹntt Masud Gharahkhani õõʹni tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttkomissio rapoort čõõđtummuž historiallšen da šuurid õõlǥtõõzzid Taʹrre demokraattliʹžžen riikkân šiõtteemnallšem šõddmõššân. – Ǩeäk-ne väʹldde ǩeukklõsân da ǩeäk-ne väʹldde ǥõs lossânji rapoortâst. Nuuʹbb vuäǯǯa raʹvvjõõzz aaʹššid, koid sij liâ juʹn teâttam da vueiʹtte tobddâd hiâlptõõzz tõʹst, što sij historia šâdd ååʹn tåbddjen da toobdstummšen, peäggti komissio rapoort vuâsttavälddam Gharahkhani.

Snimldõõǥǥâst: Komissio saaǥǥjååʹđteeʹjj Dagfinn Høybråten, komissio vuäzzla Pia Lane, Einar Niemi, Aslak Syse, Anne Julie Semb, Anne Kristin Gurák, Pia Lane, Håkon Hermanstrand, Liv Inger Somby, Per Oskar Kjølaas, Ivar Bjørklund, Marit Myrvoll da piisarkååʹddest Liss-Ellen Ramstad, Torkel Rasmussen, Inger Elin Utsi, Isak Turi, Anna Kaisa Räisänen da Jon Christer Mudenia. Snimldõk: Stortinget

Taarr sääʹmteeʹǧǧ saaǥǥjååʹđteeʹjj Silje Karine Muotka puuʹti jiijjâs saaǥǥvuârstes raʹvvsânji õuʹdde Fosen piõggviõkkmieʹcci šõddmõõžž, koʹst jiâ leäkku ni veâl piâssâm ooudårra räʹtǩǩummšest. Saǥstõõllmõõžž liâ leämmaž vaiggâd da vieʹǩǩ leät occum veâl še väʹlddkååʹddsuåvtõõlljest. Oljj- da energiaminister Terje Aasland (Ap) lij lââʹssen tuõttâm, što Fosen piõggviõkkstroiʹttel ođđ toiʹmmjemmlååʹpptuʹmmstõõǥǥ vuâđđan âlgg raajjâd ođđ tuâǥǥčiõlǥtõs. Tän seuʹrrjõssân proseʹss mâŋŋan eeʹjj 2024 beälla.

Nuõr sääʹm- da luâttaktiviist čuäʹjte âʹpet kuâsttjeeʹl miõlâs Oslost peiʹvv komissio rapoort čõõđtummuž mâŋŋa. Miõllčuäjtõs aaʹlji koonǥõskuårnâc ooudâst, koʹst miõllčuäʹjteei serddje väʹlddminister kanslia õuʹdde, koozz sij liâ iʹlmmtam, što kreäppâʹtte seämmast ǥu Fosen ooumažvuõiggâdvuõttneuʹrrummuš lij sõrgg pešttam 600 sutkkâd.

Jõnnteeʹǧǧ eeʹjjest 2018 šiõtteem tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttkomissio tuâjjan leäi seʹlvvted säʹmmlai, kveeʹni da taarrlaaʹddi toobdâlm jânnmest ââʹnnem tarrlâʹsttempolitiikkâst da tõn seuʹrrjõõzzin. Komissio õõlǥi raajjâd historiallaš kaartʼtõs, kååʹtt sueiʹmkrâstt Taarr veʹrǧǧniiʹǩǩi säʹmmlaid, kveeʹnid da taarrlaaʹddid tillʼlõvvum pääiklaž, vooudlaž da väʹlddkååddlaž politiikk da tåimmjummuž.

Komissio tuâjjan leäi še seʹlvvted, mäʹhtt tarrlâʹsttempolitiikk lij vaaiktam väʹlddnarood fiʹttjõõzzid säʹmmlain, kveeʹnin da taarrlaaʹddin di måkam vaaiktõõzz tarrlâʹsttempolitiikkâst liâ leämmaž tän peeiʹv räjja. Lââʹssen komissio tuâjjan šiõtteeš tuejjeed eʹtǩǩõõzzid suåvâdvuõđ oouʹdeei tååimain.

Tarrlâʹsttempolitiikk čõõđ viʹǩǩeš veerǥlânji 1800-lååǥǥ peäʹlrääʹjest samai 1900-lååǥǥ peäʹl räjja. Määŋgai tuʹtǩǩeeʹji miõlâst tarrlâsttmõš lij juätkkjam veâl kuuʹǩǩab. Veerǥlaž Tarrlâʹsttempolitiikk viʹǩǩeš čõõđ jeäʹrben jieʹllemvueʹǩǩ- da škooulpolitiikk kuånstin. Tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttkomissio čiõlǥtõs čuäʹjat, što tarrlâsttmõš lij tuejjääm määŋgain õhttsažkååʹdd pieʹǩǩsuõʹrjin kookkasvuällai da jäänab hääitlaž vaaiktõõzzid ǥu mâid ääiʹjab leät tiõttum. Jeäʹrben päärna da nuõr liâ jõuddam tarrlâʹsttemtååimai ool tarrlâʹsttem poodd.

• Säʹmmlai, kveeʹni da meäʹcclaaʹddi ǩiõl da kulttuur vännšummuš lij viikkâm ǩiõl da kulttuur huânnʼnummša di täid narodjooukid kuõskki teâđ puuttmõʹšše.
• Õhtt tarrlâʹsttempolitiikk vääžnai seuʹrrjõõzzin da uuʹccbõskulttuuri pâiʹlǩiõččmõõžžâst lij tõt, što säʹmmlain, kveeʹnin da meäʹcclaaʹddin tieʹđet Taarrâst takainalla tåʹlǩ siõmmna.
• Håʹt-i veerǥlaž tarrlâʹsttempolitiikk jeät teänab ââʹn, määŋg tõin tåimmam-maalin, fiʹttjõõzzin da õhttsažkååddlaž rajjsin, koid tarrlâsttmõš leäi vaaiktam, liâ ooudâs åårrmen. Narodjoouki kookkasvuällai čårstummuš lij ooudâs tuõttsõs õhttsažkååddlaž vaiggâdvuõtt.
• Määŋg säʹmmla da kveeʹni liâ siõmmnai siõmmnai leʹbe aaibâs jõskkâm mainsteʹmmen jieʹnnǩiõlâs da älggam ââʹnned taarr tarrlâʹsttempolitiikk da määŋgǩiõllsažvuõđ tuärjjeei poliittlaž tååimai puuttmõõžž seuʹrrjõssân.
• Uuʹccbõskulttuurid tuärjjeei poliittlaž tuʹmmstõõǥǥi tiuʹddepiijjmõš lij leämmaž vännai. Komissio meäʹrtââll rapoortâst tän veeidasvuällai õhttsažkååddlaž vaiggâdvuõttân da kåčč eettmõõžž tiuʹddepiijjâmkuârrsen.
• Komissio čiõlǥtõstuâjj čuäʹjat, što håʹt-i tarrlâʹsttempolitikk lij veerǥlânji puuttâm Taarrâst, jååʹđte veâl ooudâs määŋg õhttsažkååddlaž proseeʹss uuʹccbõs joouki õhttõõttmõʹšše.

• Teâttmõõžž lââʹzztummuš väʹlddnarood kõõskâst jm. lââʹzzteeʹl tieʹttemvuõđ tarrlâʹsttempolitiikkâst vuâđđ- da õllškoouli mättsiiskõõzzid. Tän tuärjjeed eʹtǩǩeet Tarrlâʹsttempolitiʹǩǩe õhttneei tiõttu, tuʹtǩǩummša, teâđvääʹltummša da suåvâdvuõʹtte čiŋlmõõvvâm kõõskõõzz alttummuž.
• Sääʹm da kveeʹni ǩiõli da ǩiõlltääid raavummuš samai peiʹvvpõõrtâst rääʹvesvuõđ räjja.
• Meersaž saʹtsjummuš uuʹccbõs joouki kulttuur da kulttuursilttummuž raaveem diõtt.
• Vooudlaž konfliikti räʹtǩǩummšest leʹčči šiõǥǥ saʹtssjed konfliktträʹtǩǩeemproseeʹssid da juʹn åårrmõõžžâst åårrai šiõttõõzzi tiuʹddepiijjmõʹšše.
• Tâʹvvjânnmallaš õhttsažtuâjj kulttuur, ǩiõli mättʼtõõzz da mättʼtõõttâmaunstõõzz raajjmõõžž pääiʹǩest.
• Saakkoummu Gharahkhani mieʹldd raportt serddai puõʹttinalla ǩiõttʼtõõllmõʹšše Jõnnteeʹǧǧ vuåppâm- da vuâđđlääʹǩǩvälljkådda, koon tuâjjan lij ainsmâʹtted, što pukin čõõnâsjooukin lij podd tobdstõõttâd rapoʹrtte da šõddâd kullum juätkktååimai valmštõõllmõõžžâst. Mõõnni ǩiõđâst västtõs loopplaž tuʹmmstõõǥǥin lij kuuitâǥ Jõnnteeʹǧǧ tiuddsåbbrest.

Komissio raportt pååđčiõlǥtõõzzineez lij veiddsõsvuõđ mieʹldd âlddsin 700 seeid. Õhttsiʹžže pâʹjjel 760 oummu mainste komissiooʹje jiijjâs da õutstõõzzi tobdlmid. Šurr mieʹrr mainstâʹttemoummuin haaʹlii mainsted rapoortâst tobdlmes jiijjâs nõõmin. Õhtt komissio vuäzzlaž lij kuâđđam čårrneei jurddi peâkka rapoortâst. Komissio jeeʹres vuäzzla peälšte rapoort.

”Vaʹstteei tuâjj lij tuâj vueʹlnn še meeʹst Lääʹddjânnmest, koʹst riikksuåvtõõzz šiõtteem säʹmmlai tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttkomissio vuârdd vueiʹtlva määŋgai säʹmmlai mainstem komissiooʹje jiijjâs tobdlmeez”, särnn Taarr rapoort õlmmeempoʹdde Jõnnteeʹǧǧest Oslost vuässõõttâm komissio saaǥǥjååʹđteeʹjj Hannele Pokka.

”Seämmanalla ǥu Taarrâst, še mij tuõʹjjtep historiallaž da teeʹm meâldlaž pååđčiõlǥtõõzzid suõʹrji pueʹrmõõzz äʹšštobddjin. Ååʹn pâi vueʹrddep, što Lääʹddjânnam puõʹtti halltõs cõõnõõđči tääzz suåvâdvuõtt- tuõttvuõttprosessa da juätkči mandaatt eeʹjj 2025 loʹppe. Taarr komissio tuejjii tän tuâj nuʹt viiđ eeʹjj ääiʹj”, tuâtt Pokka.

Ruõccâst liâ tuâj vueʹlnn kueʹhtt tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttproseeʹss. Nuʹbb tõin kuâskk torniolaakso-oummuid, kveeʹnid da laaʹddid da nuʹbb Ruõcc säʹmmlaid: Komisuuni.se da Sanningskommissionen för det samiska folket (sanningskommissionensamer.se).

Komissio arkiiv aunstõõzzineez, jeäʹrbi mieʹldd pâʹjjel 760 persoonlaž mainnâz, luõvtet Taarr arkiivstroittla (Arkivverket). Komissio tiʹllʼjem kääuʹc pååđčiõlǥtõõzz liâ vuäǯǯamnalla rapoort meâlddõsân. Jõnnteʹǧǧ (Stortinget) vuâsttavaaʹldi lââʹssen 13 čeäppõstuejjõõzz, kooi teeʹmmen lij tarrlâsttmõš da suåvâdvuõtt. Tuejjõõzzid šiõtteeš kuâsttjemnalla Jõnnteeʹǧǧ sõõʹjid rapoort luåvtummuž õhttvuõđâst.

Teʹkstt Ulla Aikio-Puoskari

Lââʹssteâđ:

Komissio raportt da tõõzz õhttneei pååđčiõlǥtõõzz liâ vuäǯǯamnalla Jõnnteeʹǧǧ neʹttseeidain Sannhets- og forsoningskommisjonen – stortinget.no

Komissio neʹttseeid, koin liâ teâđ še rapoort luõvtummuž mâŋŋa jäʹrjstem tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttproseʹsse õhttneei šõddmõõžžin jeeʹres beäʹlnn Taarr Kommisjonen_fi | UiT

                                            sääʹmǩiõllsaž teâđtõʹsse puõʹtti liŋkk: Kommisjonen_ds | UiT

Komissiost leʹjje saaǥǥjååʹđteeʹj lââʹssen õhttsiʹžže 11 vuäzzla, teâđ norrõõzzâst Medlemmer_fi | UiT

                                            sääʹmǩiõllsaž teâđtõʹsse puõʹtti liŋkk: Medlemmer_ds | UiT