Norgga duohtavuođa- ja soabahankommišuvdna geigii raporttas Stuoradiggái

Dieđáhus 2.6.2023

”Dát beaivi ásaha stuora geatnegasvuođaid Norgii demokráhtalaš stáhtan”

Dáruiduhttinpolitihkas leat leamaš duođalaš čuovvumušat riikka sámi ja suoma álbmogiidda. Dáruiduhttinpolitihka luottat dovdojit ain nannosit servodagas. – Dál lea áigi johttát ođđa guvlui, vai sáhttit divvut vearrivuođaid, mat leat čuohcán sámiide, kvenaide ja vuovdesuopmelaččaide, gávnnahii Dagfinn Høybråten, gii lea ságajođiheaddji duohtavuođa- ja soabahankommišuvnnas, mii geigii raportta Norgga Stuoradiggái.

Stuoradikki presideantta Masud Gharahkhani mielde duohtavuođa- ja soabahankommišuvnna raportta almmustahttin lei historjjálaš ášši ja dáhpáhus, mii ásaha stuora geatnegasvuođaid Norgii demokráhtalaš stáhtan. – Muhtimat hirpmástuvvet ja gáfestuvvet raportta dihte. Muhtimat ožžot nannejumi áššiide, maid sii leat juo diehtán ja sáhttet dovdat geahpádusa das, ahte sin historjjá dovdagohtet dál ja dat dovddastuvvo, gávnnahii Gharahkhani, guhte vuostáiválddii kommišuvnna raportta.

Govas: Kommišuvnna ságajođiheaddji Dagfinn Høybråten, kommišuvnna miellahtut Pia Lane, Einar Niemi, Aslak Syse, Anne Julie Semb, Anne Kristin Gurák, Pia Lane, Håkon Hermanstrand, Liv Inger Somby, Per Oskar Kjølaas, Ivar Bjørklund, Marit Myrvoll ja čállingottis Liss-Ellen Ramstad, Torkel Rasmussen, Inger Elin Utsi, Isak Turi, Anna Kaisa Räisänen ja Jon Christer Mudenia. Govva: Stortinget

Norgga sámedikki ságajođiheaddji Silje Karine Muotka buvttii sáhkavuorustis ovdan Fosen bieggafápmorusttetdáhpáhusa, mas eai leat velge juksan čovdosa. Ráđđádallamat leat leamaš váddásat ja veahki leat ohcan maiddái riikkasoabadallis. Oljo- ja energiijaministtar Terje Aasland (Ap) lea lassin gávnnahan, ahte Fosena bieggafápmorusttega ođđa doaibmalohpemearrádusa várás ferte ráhkadit ođđa duogáščielggadeami. Dán čuovvumuššan proseassa ádjána jagi 2024 beallái.

Dáruiduhttinpolitihkka

Stuoradiggi ásahii jagi 2018 duohtavuođa- ja soabahankommišuvnna, man bargun lei čielggadit sápmelaččaid, kvenaid ja norggasuopmelaččaid vásáhusaid riikka dáruiduhttinpolitihkas ja dan čuovvumušain. Kommišuvdna galggai ráhkadit historjjálaš kártema, mii govvida Norgga virgeoapmahaččaid riikkaviidosaš politihka ja doaimmaid, mat čuhce sápmelaččaide, kvenaide ja norggasuopmelaččaide.

Kommišuvnna bargun lei maiddái čielggadit, mot dáruiduhttinpolitihkka lea váikkuhan eanetlogu ipmárdusaide sámiid, kvenaid ja norggasuopmelaččaid birra ja makkár váikkuhusat dáruiduhttinpolitihkas leat leamaš otná beaivvi rádjái. Dasa lassin kommišuvnna bargun lei ráhkadit evttohusaid doaibmabijuin, mat ovddidit soabadeami.

Dáruiduhttinpolitihkka ollašuhttojuvvui virggálaččat 1800-logu beallemuttus gitta 1900-logu beallemuttu rádjái. Máŋggaid dutkiid mielas dáruiduhttin lea joatkašuvvan olu guhkit áiggi. Virggálaš dáruiduhttinpolitihkka ollašuhttojuvvui earenoamážit ealáhus- ja skuvlapolitihka bokte. Duohtavuođa- ja soabahankommišuvnna čielggadeapmi čájeha, ahte dáruiduhttinpolitihkka lea dagahan servodaga máŋgga suorggis viiddit ja vahátlat váikkuhusaid go ovdal lea leamaš dihtosis. Earenoamážit mánát ja nuorat leat šaddan dáruiduhttindoaibmabijuid čuozáhahkan dáruiduhttima áigge.

Deháleamos jurddabohtosat raporttas

• Sámiid, kvenaid ja vuovdesuopmelaččaid giela ja kultuvrra fuonášeapmi lea dagahan, ahte giella ja kultuvra leat headjuluvvan ja ahte dáidda álbmotjoavkkuide guoskevaš diehtu váilu.
• Dáruiduhttinpolitihka okta deháleamos čuovvumušain ja unnitlogukultuvrraid badjelgeahččamis lea dat, ahte sámiid, kvenaid ja vuovdesuopmelaččaid birra dihtet Norggas almmolaččat dušše vehá.
• Vaikko virggálaš dáruiduhttinpolitihkka ii šat hárjehuvvo, máŋggat dain doaibmamálliin, doaladumiin ja servodaga ráhkadusain, maidda dáruiduhttin lei váikkuhan, leat ain leahkime. Álbmotjoavkkuid viiddes vealaheapmi lea ain duođalaš čuolbma servodagas.
• Máŋggat sápmelaččat ja kvenat leat vehážiid mielde dahje ollásit heaitán hupmamis eatnigielaset ja hupmagoahtán dárogiela sihke dáruiduhttinpolitihka ja dan čuovvumuššan, ahte váilot politihkalaš doaibmabijut, mat dorjot máŋggagielatvuođa.
• Politihkalaš mearrádusaid ollašuhttimis leat leamaš váillit unnitlogukultuvrraid doarjumis. Kommišuvdna meroštallá raporttastis dán lávda servodatlaš čuolbman ja gohčoda albmanusa doaibmabijuid oasil guordosadjin.
• Kommišuvnna čielggadanbargu čájeha, ahte vaikko dáruiduhttinpolitihkka lea virggálaččat nohkan Norggas, máŋggat servodatlaš proseassat dagahit ain unnitloguid suddaluvvama.

Kommišuvnna deháleamos soabadandoaibmabijut

• Dieđuid lasiheapmi eanetlohkoálbmoga siste ee. lasihemiin diđolašvuođa dáruiduhttinpolitihkas vuođđo- ja allaskuvllaid oahpposisdoaluide. Dán doarjjan evttohuvvo, ahte vuođđuduvvo guovddáš, man váibmosis leat dáruiduhttinpolitihkkii laktáseaddji diehtu, dutkamuš, dieđugaskkusteapmi ja soabadeapmi.
• Sáme- ja kvenagielaid ja giellamáhtu nanosmahttin beaiveruovttuahkásaččas gitta rávesolmmožin.
• Našuvnnalaš návccaid čujuheapmi unnitloguid kultuvrra ja kulturmáhtu nannemii.
• Iešguđet guovlluid konflivttaid čoavdimis livččii dehálaš bidjat návccaid konfliktačoavdinproseassaide ja juo dálá láhkaásahusaid ollašuhttimii.
• Davviriikkalaš ovttasbargu kultuvrra, gielaid oahpahusa ja oahppomateriálaid ráhkadeami olis.

Ovdaolmmoš Gharahkhani mielde raporta sirdašuvvá čuovvovaččat Stuoradikki gozihan- ja vuođđoláhkaváljagoddái, man bargun lea sihkkarastit, ahte buot čanasjoavkkuin lea vejolašvuohta oahpásmuvvat raportii ja gullojuvvot joatkkadoaibmabijuid válmmastallamis. Maŋimuš ovddasvástádus loahpalaš mearrádusain lea goittotge Stuoradikki dievasčoahkkimis.

Kommišuvnna raporta ja sierračielggadeamit leat oktiibuot lagabui 700 siiddu. Oktiibuot badjel 760 olbmo muitaledje kommišuvdnii iežaset ja servošiiddiset vásáhusaid. Stuorámus oassi jearahallojuvvon olbmuin háliidedje muitalit raporttas vásáhusaideaset iežaset namain. Okta kommišuvnna miellahttu lea guođđán sierraoaivila raportta muhtin osiide. Kommišuvnna eará miellahtut guottihit raportta.

“Seammá sullasaš bargu lea jođus mis maiddái Suomas, gos stáhtaráđi ásahan sámiid duohtavuođa- ja soabadankomišuvdna vuordá, ahte nu máŋggat sápmelaččat go vejolaš, muitalit komišuvdnii iežaset vásáhusaid”, dadjá komišuvnna ságajođiheaddji Hannele Pokka, gii oassálasttii Norgga raportta almmustahttindilálašvuhtii Stuoradikkis Oslos.

“Seammá ládje go Norggas, miige barggahit historjjálaš ja iešguđet temáide laktáseaddji sierračielggademiid áššedovdiide, geat leat surggiideaset buoremusat. Dál mii beare vuordit, ahte Suoma boahttevaš ráđđehus čatnasivččii dán soabadan- ja duohtavuohtaprosessii ja joatkkášii min mandáhta jagi 2025 lohppii. Norgga kommišuvdna barggai sullii vihtta jagi”, gávnnaha Pokka.

Ruoŧas leat jođus guokte duohtavuođaproseassa. Nubbi dain guoská Duortnosleagi olbmuide, kvenaide ja láddelaččaide ja nubbi Ruoŧa sámiide: Komisuuni.se ja Sanningskommissionen för det samiska folket (sanningskommissionensamer.se).

Kommišuvnna arkiiva oktan buot materiálaiguin, earret eará badjel 760 persovnnalaš muitalusa, geigejuvvojit Norgga arkiivalágádussii (Arkivverket). Kommišuvnna gávcci sierračielggadeami leat oažžun ládje raportta mielddusin. Stuoradiggi (Stortinget) vuostáiválddii maiddái 13 dáiddabarggu, maid temán leat dáruiduhttin ja soabadeapmi. Dáiddabarggut ásahuvvojedje oaidnin ládje Stuoradikki lanjaide raportta geigema maŋŋá.

Doaimmahan Ulla Aikio-Puoskari
Sámegillii jorgalan Unna-Maari Pulska

Lassedieđut:

Kommišuvnna raporta ja dasa laktáseaddji sierračielggadeamit leat oažžun ládje Stuoradikki neahttasiidduin Sannhets- og forsoningskommisjonen – stortinget.no

Kommišuvnna neahttasiidduin leat dieđut maiddái duohtavuođa- ja soabadanprosessii laktáseaddji dáhpáhusain, mat lágiduvvojit miehtá Norgga raportta geigema maŋŋá Kommisjonen_ds | UiT                                   

Kommišuvnnas ledje ságajođiheaddji lassin oktiibuot 11 miellahtu, dieđut čoakkádusas Medlemmer_ds | UiT