Mäʹhtt sääʹmǩiõllsaž da kulttuurmeâldlaž kääzzkõõzzi oouʹdummša ǩeävv soti-oođummuž moiʹvvjem da šeäʹšttemtååimai seʹst?

Sääʹmǩiõllsa da kulttuurmeâldla sosiaal- da tiõrvâsvuõttkääzzkõõzz lie tåʹlǩ ooccanj da sââʹjj õinn rännsallaš eeʹǩǩlooʹjji oouʹdeemtuâj mâŋŋa

Sääʹmǩiõllsaž da kulttuurmeâldlaž soti-kääzzkõõzzid leät oouʹdääm Lääʹddjânnmest pâʹjjel 30 eeʹǩǩed.

– Säʹmmlai kääzzkõstaarbid vueiʹnet lääʹjjšiõttummšest kuuitâǥ õinn ââldmõsân ǩiõlʼlaž vuõiggâdvuõttân da kääzzkõõzzi sââʹjj lij samai rââʹšš da rännsallaš, ceälkk Säʹmmlai tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttkomissiooʹje pååđčiõlǥtõõzz valmštõõllâm tuʹtǩǩeei Lydia Heikkilä.

Heikkilä mieʹldd sääʹmnarood lij kuâstʼtem soti-kääzzkõsriâžldõõǥǥâst. – Lääʹǩǩ puõcci sââʹjest da vuõiggâdvuõđin di lääʹǩǩ sosiaalhuâl äʹššneeʹǩǩ sââʹjest da vuõiggâdvuõđin lie kuuitâǥ juʹn kuuʹǩǩ õõlǥtam kääzzkâʹstted äʹššneeʹǩǩ suu ǩiõll- da kulttuurtuâǥǥa lokku vääʹldeeʹl. Sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzz vuäǯǯmõš lij ǩidd kuuitâǥ õinn čuuʹt täujja äʹššneeʹǩǩ leʹbe suu roodnairuåđ aktiivlažvuõđâst da mieʹđteǩanivuõđâst, särnn Heikkilä.

Ââʹǩǩoummui dommkääzzkõõzz da psykososiaalʼlaž tuärjj lie puârrnam

Vueʹǩǩ lij ouddnam jäänmõsân ââʹǩǩoummui domoi uvddum kääzzkõõzzi vueʹzzeld. Sääʹmǩiõllsa da kulttuurmeâldla psykososiaalʼla kääzzkõõzz lie mõõnni iiʹjji ääiʹj välddam lääuʹǩ ooudårra. Vuõssmõs sääʹmǩiõllsaž kääzzkâʹsttempõõrt ääʹveeš âiʹdde Karigasniemi-siidâst. Tââʹvmõs universiteeʹtt da ämmatõllškooul jäʹrjste haʹŋǩǩõssân sääʹmǩiõli da kulttuur škooultõõzzid õhttsažtuâjast Sääʹm škooultemkõõskõõzzin.

Kela lij lââʹzztam miârkteeinalla sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzzees. Tiõrvâsvuõđ da pueʹrrvââjjamstrooiʹtel (THL) lij čuõlmmâm õhttsažtuâjjsuåppmõõžž Sääʹmtiiʹǧǧin, mii oouʹdad sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzzid aktiivlaž veʹrǧǧneǩsäimmõõzzin.

 – Åårast-a oouʹdeemtuâjj ååʹn, ko obb meersaž soti-kääzzkõsriâžldõk lij moiʹvvjem seʹst, šeäštaid ooʒʒât juõʹǩǩ åʹrnn da vuõrâsoummiškooultemtuärjjõõzz loopptet? kââčč Heikkilä.

Säʹmmla lie čiõlǥtõõzz mieʹldd jeeʹresärvvsaž sââʹjest veʹrddeeʹl väʹlddnarooʹde. Säʹmmla lie še jeeʹresärvvsaž sââʹjest kõskkneez ååreeʹl ǩidd jälstemsââʹjest da jieʹnnǩiõlâst. Jäänbõs säʹmmlain jälste säʹmmlai dommvuuʹd åålǥpeäʹlnn, koʹst jie leäkku sääʹmǩiõllsa kääzzkõõzz.

Kuuʹǩǩ juätkkjam oouʹdeemtuâjast huõlǩani sääʹmǩiõllsa vuâđđkääzzkõõzz lie õinn väjja säʹmmlai dommvuuʹdest še. Pueʹrmõsân vuäǯǯamnalla lie tâʹvvsääʹmǩiõllsa kääzzkõõzz, leâša tõi vuäǯǯamvuõtt lij še säʹttʼtõknallšem. Aanar- da nuõrttsääʹmǩiõllsaž vuâđđkääzzkõõzzi vuäǯǯamvuõtt lij samai heäjj.

Lääʹddjânnam riikk ij leäkku reagâsttam meeraikõskksaž ooumažvuõiggâdvuõttrapoorti vuâmmšâʹttmid pueʹreed sääʹmǩiõllsaž da kulttuurmeâldlaž kääzzkõõzzi vuäǯǯamvuõđ, tuõđât čiõlǥtõõzzâst.

Universalisttsaž seämmanallšemvuõđ aaibšõʹsse vuâđđõõvvi riâžldõk ij identifiââʹst

Mäʹtǩǩ sääʹmǩiõllsaž da kulttuurmeâldlaž sosiaal- da tiõrvâsvuõttkääzzkõõzzid lij čiõlǥtõõzz mieʹldd leämmaž kuʹǩǩ da tõt lij ouddnam meälǥžet. Universalisttsaž seämmanallšemvuõđ aaibšõʹsse rajsmõõvvi kääzzkõsriâžldõõǥǥâst lij leämmaž vaiggâd identifiâʹstted da tobdsted kääzzkõstaarbi jeeʹresnallšem vuâlggsõõʹjid.

Čiõlǥtõõzzâst kõõjjât, mõõn puârast Lääʹddjânnam õõlmâs kääzzkõsriâžldõk, kååʹtt vuâđđââvv universalisttsaž fiʹttjõʹsse pukid seämmanallšem kääzzkõõzzin, lij tuõttääʹššest pâsttam viikkâd čõõđ õõutverddsaž kääzzkõõzzid pukid?

• Seämmanallšemvuõđi tääʹssverddsažvuõʹtte vuâđđõõvvi riâžldõk ij identifiââʹst jeärtõõzzid, peʹce pârgg ǩiõttʼtõõllâd pukid seämmanalla. Seämmanallšem âânnmõš ij kuuitâǥ šõddâd õõutverddsažvuõđ, ceälkk Heikkilä. – Õõutverddsažvuõʹtte piâzzât tåʹlǩ taʹssjeeʹl vuâlggsââʹjj-jeärtõõzzid leʹbe raʹvvjeeʹl tuärj pukin heäjmõs sââʹjest åårrjid da vääʹldeeʹl lokku še kulttuurjeärtõõzzid.

Lääʹjjšiõttummuš tuejjad jeeʹresärvvsiʹžžen

Ko mainstet vuõiggâdvuõđâst ââʹnned sääʹmǩiõl kääzzkõõzzin, viiʹttjet takainalla sääʹmǩiõll-läkka jeät-ǥa vuâđđläkka. Soti-kääzzkõõzz riâššja jeät leäkku ǩeeʹrjtam sääʹm- leʹbe kueiʹtǩiõllsaž kääzzkõõzzi riâššâmõõlǥtõõzz. – Vueʹlbuž lääʹjjšiõttummuš peejj jeeʹres åʹrnn Lääʹddjânnmest jälsteei säʹmmlaid jeeʹresärvvsaž sõõʹjid, tuõđât čiõlǥtõõzzâst.

Håʹt säʹmmlai vuâđđlääǥǥlaž vuõiggâdvuõtt ǩiõlâz da kulttuurâz tuõʹllʼjummša kuâskk puk Lääʹddjânnam, kuâskk sääʹmǩiõll-lääʹǩǩ tåʹlǩ säʹmmlai dommvuuʹd sääʹmǩiõllsaž narood da Lappi pueʹrrvââjjamvuuʹd säʹmmlai dommvuuʹd aassji ââʹnnma čuäʹjtem kääzzkõõzzid. Tõn lââʹssen sääʹmǩiõll-lääʹǩǩ kuâskk meäʹrtõllum riikk veʹrǧǧniiʹǩǩi kääzzkõõzzid, mâʹte Kela, Mäddtäällniiʹǩǩi jeältõkstroiʹttel, maistraatt, vuõiǥâs-stroiʹttel da pååʹlez.

Vaʹstteeinalla sääʹmǩiõllsaž vuâđđkääzzkõõzzi riikkvuässõõzz da pååđtuärjjõõzz meäʹrtõõvvmõš di ââʹnnemvuâđ kueʹsǩǩe tåʹlǩ säʹmmlai dommvuuʹd kueʹđeeʹl jõnn vueʹzz sääʹmnaroodâst åålǥpeälla.

Mäʹhtt sääʹmǩiõllsaž da kulttuurmeâldlaž kääzzkõõzzid vuäitči oouʹdeed?

Sääʹmǩiõllsaž da kulttuurmeâldlaž kääzzkõõzzid õõlǥči čiõlǥtõõzz mieʹldd pueʹttiääiʹj põrggâd oouʹdeed kääzzkõsobbvuõttân da puåtkkneǩani kääzzkõspälggsen nuʹtt, što kääzzkõõzzid vueiʹtet puuʹtʼted määŋgid kanaalid da mõõntõõllmõõžžid äuʹǩǩen ââʹneeʹl da njueʹbǯǯlânji määstrââʹsteeʹl.

• Tääzz õhttneeʹl taarbšet rajjsi oouʹdummuž, što alggmeeru tyypplaž õutstõõzzlažvuõtt da õhttsažtuâjj Sääʹmtiiʹǧǧin teâuddjeʹče, särnn Heikkilä.

• Sääʹmǩiõllpirrõõzzi šõddmõš sosiaal- da tiõrvâsvuõttkääzzkõõzzid taʹrjjeei tåimmpaaiʹǩid lij vääžnai, što sääʹmǩiõli âânnmõš šâdd luânddsiʹžžen da tuâjjlai ämmtallaš ǩiõllsilttõs pââšš da ouddan. Tät ooudald tuâjjõutstõõzzâst teâđsteeʹl vaʹlljuum da systemaattlaž tååimaid da organisatoorlaž raajâsmuttsid, kook õhttne tuâjj-juõkku, tåimmamnaaʹlid da fiʹttjõõzzid.

• Juʹn leʹddi sääʹmǩiõllsaž ämmtallaš silttummuš lij resurss, koon õõlǥči staaneed da äuʹǩǩeed pueʹrben ko ååʹn. Tuâjjaarǥ tuejjeem tääʹzz čåuddmõõžž päʹcce čuuʹt täujja måtam tuâjjlai aʹrddji ool da lie ǩidd sij fiʹttjõõzzin, teâđain da tääidain di tuâjjorientaatiost, tuõđât čiõlǥtõõzzâst.

• Siõm soti-tuâjjlai joukk, kååʹtt kaaunââtt säʹmmlaivuiʹm äʹššneǩtuâjstes, vuäinn kâʹl ǩiõlʼlaž da kulttuurlaž silttõõzz tääʹrǩesvuõđ tuâjstes. Sij vuäiʹtte väʹlddnoormi seʹst reâuggamnaaʹleez šiõttõõleeʹl måtam mieʹrin juõʹǩǩ vueʹjjest ǩidd ååreeʹl väʹldded lokku sääʹmäʹššniiʹǩǩi taarbid. – Leâša nuʹtt kuuʹǩǩ, ko tõt ij leäkku vueʹssen õlmmsest primmum sosiaal- da tiõrvâsvuõttsueʹrj paradigma, jie-ǥa tõʹst leäkku tuärjjan tuâjjpääiʹǩest tuejjuum suåppmõõžž, vuäiʹtte tõʹst šõddâd tuâjjõutstõõzz seʹst pannsuåvâdvuõtt da pavvõõvvmõš, ceälkk Heikkilä.

Sääʹmtuâjjla kaiʹbbje lââʹssen tuärjjneez jäänab verddsõstuärj da oouʹdeemsäimmõõzzid ko mâka ååʹn lie. Čiõlǥtõs pohtt ouʹdde še sueʹrj ämmtallaš škooultõõzz vaaʹnid. – Ämmtallaš škooultõs ij ââʹn seʹst sääʹmǩiõl da kulttuurlaž fiʹttjõõzz leʹbe tuâjjmõõntõõllmõõžži mättʼtõõzz. Ânnʼjõž sosiaal- da tiõrvâsvuõttsueʹrj mättʼtemplaani raami seʹst sääʹmǩiõllsaž da kulttuurlaž ämmtallaš silttummuš ij šõõdd.

Vuõssmõs čiõlǥtõõzzin, koid valmštõõlât komissiooʹje

Heikkilä tuâjj lij vuõssmõs Säʹmmlai tuõttvuõtt- da suåvâdvuõttkomissiooʹje valmštõllum pååđčiõlǥtõõzzin. Riikksuåvtõs lij piijjâm komissio da tõn tuâjj juätkkai eeʹjj 2025 loopp räjja. Komissio puätt õlmstâʹtted määŋgid pååđčiõlǥtõõzzid da -artikkeeʹlid ouddâl lopprapoortâs, kååʹtt valmštââvv skamm-mannu 2025 loʹppe mõõneeʹst. Lââʹssteâđ www.sdtsk.fi.