Maht sämikielâlij já kulttuurmiäldásij palvâlusâi oovdedmân kiävá soti-uđâsmittem moivášmist já šeštimtedduin?

Sämikielâliih já kulttuurmiäldásiih sosiaal- já tiervâsvuotâpalvâlusah láá tuše uccáá já sajattâh háváduvvee iheluvvij ovdedempargo maŋa-uv

Sämikielâlijd já kulttuurmiäldásijd soti-palvâlusâid láá ovdedâm Suomâst paijeel 30 ihheed.

– Sämmilij palvâlemtáárbuh uáinojeh lahâaasâtmist kuittâg ain iänááš kielâlâš vuoigâdvuottân já palvâlusâi sajâttâh lii uáli raše já háváduvvee, iätá sämmilij tuotâvuotâ- já sovâdâttâmkomission sierânâsčielgiittâs valmâštâllâm totkee Lydia Heikkilä.

Heikkilä mield sämmilâšviehâdâh lii uáinimettum soti-palvâlemvuáháduvâst. – Laahâ pyeccee sajâttuvâst já vuoigâdvuođâin sehe laahâ sosiaalhuolâttâs äššigáá sajâttuvâst já vuoigâdvuoiđâin lii kuittâg jo kuhháá kenigâttâm palvâliđ äššigáá suu kielâ- já kulttuurtuávváá vuotân väldimáin. Sämikielâlâš palvâlem uážžum sorjo kuittâg ain meendu távjá ovtâskâs äššigáá teikkâ suu omâháá aktiivlâšvuođâst já piäránaddelmettumvuođâst, iätá Heikkilä.

Elilâm ulmui päikkipalvâlusah já psykososiaallâš toorjâ puáránâm

Tile lii puáránâm enâmustáá elilâm ulmui pááikán adeleijee palvâlusâi uásild. Sämikielâliih já kulttuurmiäldásiih psykososiaalliih palvâlusah láá majemuin iivijn lavkkim kuhes läävhi ovdâskulij. Vuosmuš sämikielâlâš palvâlemtáálu lekkâsij eidu Kärigâsnjaargâst. Tave ollâopâttuvah já áámmátollâškoovlah uárnejeh haahhân sämikielâi já kulttuur škovliimijd oovtâstpargoost Säämi máttááttâskuávdáin.

Aalmugiäláttâhlágádâs lii lasettâm huámášitteenáál sämikielâlâš falâlduvâs. Tiervâsvuođâ já pyereestvaijeem lágádâs (THL) lii čuolmâm oovtâstpargosopâmuš Sämitiggijn, mii oovded sämikielâlijd palvâlusâid aktiivlâš virgeomâhâšviärmáduváin – Ooroost-uv ovdedempargo tääl, ko ubâ aalmuglâš soti-palvâlemvuáhádâh lii moivášmist, šiäštuid oceh jyehi saajeest já rävisolmoošškovlimtoorjâ jäävkit, koijâd Heikkilä.

Sämmiliih láá čielgiittâs mield eresárvusâš sajâttuvâst koskâvuođâst válduviehâdâhân sehe meiddei koskânis sorjomáin aassâmsaajeest já eenikielâst. Eenâbloho sämmilijn áásá sämmilij päikkikuávlu ulguubeln, kost sämikielâliih palvâlusah iä lah.

Kuhháá jotkum ovdedempargoost huolâhánnáá sämikielâlijn vuáđupalvâlusâin láá vááijuvvuođah ain meiddei sämmilij päikkikuávlust. Pyeremustáá láá finniimist tavesämikielâliih palvâlusah, mutâ tai-uv finnimvuotâ lii sätinálásâš. Aanaar- já nuorttâsämikielâlij vuáđupalvâlusâi uážžumtile lii čuuvtij hiäju.

Suomâ staatâ ij lah reagistâm almugijkoskâsij olmoošvuoigâdvuotâraportij huámášutmáid pyerediđ sämikielâlij já kulttuur miäldásij palvâlusâi finnimvuođâ, páhuduvvoo čielgiittâsâst.

Universalistisâš siämmáálágánvuođâ nabdemân vuáđuduvvee vuáhádâh ij tuubdâ

Myetki sämikielâláid já kulttuurmiäldásáid sosiaal- já tiervâsvuotâpalvâlussáid lii čielgiittâs mield lamâš kukke já ovdánâm hitásávt. Universalistisâš siämmáálágánvuođâ nabdemân vuáđuduvvee palvâlemvuáháduvâst lii lamâš vädis tubdâđ já tubdâstiđ palvâlemtárbui jieškote-uvlágán vuolgâsoojijd.

Čielgiittâsâst koijâduvvoo, mon pyereest Suomâ almolâš palvâlemvuáhádâh, mii vuáđuduvá universalistisâš ibárdâsân siämmáálágánijn palvâlusâin puohháid, lii tuotâääšist pastam olášuttiđ oovtâviärdásijd palvâlusâid puohháid?

‒ Siämmáálágánvuođâi täsiviärdásâšvuotân vuáđuduvvee vuáhádâh ij tuubdâ iäruid, peic viggá kieđâvuššâđ puohâid siämmáánáál. Siämmáálágán kohtâlem ij kuittâg pyevtit oovtviärdásâšvuođâ, iätá Heikkilä. – Oovtâviärdásâšvuotân piäsá tuše tassiimáin vuolgâsajeiäruid ađai naanoodmáin torjuu puoh hiäjumus sajâttuvâst leijeid já väldimáin vuotân meiddei kulttuuriäruid.

Lahâasâttem taha eresárvusâžžân

Sárnudijn vuoigâdvuođâst kevttiđ sämikielâ palvâlusâin čujottuvvoo táválâvt sämikielâlaahân ijge vuáđulaahân. Soti-palvâlusâi uárnejeijei ij lah kirjejum sämi-teikkâ kyevtkielâlij palvâlusâi ornimkenigâsvuotâ. Vyeleeb lahâasâttem aasât sierâ kuávluin Suomâst ässee sämmilijd eresárvusáid sajâttuvváid, páhuduvvoo čielgiittâsâst.

Veikkâ sämmilij vuáđulaavâst leijee vuoigâdvuotâ kielâidis já kulttuurijdis paijeentolâmân kuáská ubâ Suomâ, kuáská sämikielâlaahâ tuše sämmilij päikkikuávlu sämikielâlâš viehâduv já Laapi pyereestvaijeemkuávlu sämmilij päikkikuávlu ässei kiävtun čujottum palvâlusâid. Ton lasseen sämikielâlaahâ kuáská miäruštâllum staatâ virgeomâhái palvâlusâid, tegu Kela (aalmugiäláttâhälágádâs), Mela (eennâmtuáluirâtteijei iäláttâhlágádâs), maistraat, riehtilágádâs já pooliis.

Västideijee náál sämikielâlij vuáđupalvâlusâi staatâuási já sierânâs torjuu miäruštâllâm sehe kevttimaagah kyeskih tuše sämmilij päikkikuávlu kyeđimáin stuorrâ uási sämiviehâduvâst ulguupel.

Maht sämikielâlijd já kulttuurmiäldásijd palvâlusâid puávtáččij ovdediđ?

Sämikielâlid já kulttuurmiäldásijd palvâlusâid ferttiiččij čielgiittâs mield joođhâst viggâđ ovdediđ palvâlemubâlâsvuottân já čapo palvâlempälgisin nuuvt, ete palvâlusâid puáhtá pyevtittiđ ávhástâlmáin maangâid kanavijd já vuovijd já njyebžilávt mittotiiláámáin.

‒ Taas lahtemáin tarbâšuvvoo rááhtuslâš ovdedem, vâi algâaalmugân jiešvuođâlâš siärvuslâšvuotâ já oovtâstpargo Sämitiggijn olášuuččij, iätá Heikkilä.

‒ Sämikielâpirrâsij šoddâm sosiaal- já tiervâsvuotâpalvâlusâid fällee toimâsoojijd lii tehálâš, vâi sämikielâi kevttim šadda luándulâžžân já pargei áámmátlâš kielâtáiđu piso já oovdán. Taat váátá pargosiärvusist tiäđulijd já systemaatlijd tooimâid já organisatorisijd ráhtusnubástusâid, moh lahtojeh pargoi jyehimân, toimâvuovvijd já munejurduid.

‒ Oromist leijee sämikielâlâš áámmátlâš máttu lii reesuurs, mon ferttiiččij turvâstiđ já ávhástâllâđ tááláá pyerebeht. Pargoaargâ keevvâtlâšvuođâ čuávduseh pääccih meendu távjá ovtâskâs pargei ärdei oolâ já sorjoh sii munejurduin, tiäđuin já tááiđuin sehe pargo-orientaatiost, páhuduvvoo čielgiittâsâst

‒ Uccâ juávkku sämmilijd äššigâspargostis kuáhtájeijee soti-pargein uáiná kale kielâlâš já kulttuurlâš máátu tehálâšvuođâ pargostis. Sij pyehtih váldunoormâi raamij siste pargovuovijdis heiviitmáin mottoom meerijn tábáhtâs mield väldiđ vuotân sämmilâš äššigâsâi táárbuid – Mutâ nuuvt kuhháá, ko tot ij lah uási almolávt tuhhiittum sosiaal- já tiervâsvuotâsyergi paradigma, ijge tast lah toorjân pargosaajest rahtum sopâmušah, puáhtá tast šoddâđ pargosiärváduv siste sopâmettumvuotâ já njunádume, iätá Heikkilä.

Sämmilâš pargeeh aibâšeh lasseen toorjân tááláá eenâb viärdásâštorjuu já ovdedemviärmáduvâid. Čielgiittâs puáhtá oovdân meiddei syergi áámmátlâš škovlim vááijuvvuođâid. – Áámmátlâš škovlim ij siskeeld sämikielâ já kulttuurlâš ibárdâs teikkâ pargovuovij máttááttâs. Tááláá sosiaal- já tiervâsvuotâsyergi máttááttâsvuáváámij raamij siste sämikielâlâš já kulttuurlâš áámmátlâš máttu ij šoodâ.

Vuosmuš komission valmâštâllum čielgiittâsâin

Heikkilä pargo lii vuosmuš sämmilij tuotâvuotâ- já sovâdâttâmkomission valmâštâllum sierânâsčielgiittâsâin. Komissio asâtteijee lii Staatârääđi já ton pargo juátkoo ive 2025 loopâ räi. Komissio puátá almostittiđ maaŋgâid sierânâsčielgiittâsâid já –artikkâlijd ovdil jieijâs loppâraapoort, mii valmâštuvvoo skammâmáánu 2025 loopâi räi. Lasetiäđuh www.sdtsk.fi.